Luistertaal in de praktijk

Luistertaal wordt gebruikt in het bedrijfsleven, in het onderwijs en in de privésfeer. Daarnaast vormt luistertaal een interessant verschijnsel in het actuele meertaligheidsdebat binnen de Europese Unie, omdat dit concept een instrument kan zijn bij het bereiken van de meertaligheidsdoelen die door de Europese Commissie gesteld zijn.

 

Meertalig Europa

Onder het motto “eenheid in verscheidenheid” stelt de EU zich ten doel de talige en culturele diversiteit in Europa te bevorderen. Zij wil haar burgers niet alleen bewust maken van de relevantie en de mogelijkheden van taaldiversiteit, maar zij wil haar burgers ook daadwerkelijk deel uit laten maken van die diversiteit, door het moedertaal-plus-twee-principe in het onderwijs te hanteren. Door het leren van verschillende talen en taalgebonden vaardigheden, zal een individu niet alleen meer talen beheersen, maar ook meer open staan voor andere culturen en opvattingen is de gedachte. Vanuit deze invalshoek hoopt de EU de interculturele dialoog in Europa te bevorderen. Zowel op politiek gebied, als op economisch gebied als in het onderwijs (Een nieuwe kaderstrategie voor meertaligheid, 2005).

 

Het gebruik van luistertaal komt tegemoet aan de meertaligheidsdoelen van de EU. Omdat iedereen zijn eigen taal kan spreken, blijft talige – en daarmee culturele – diversiteit gehandhaafd. Op die manier zijn alle talen gelijkwaardig en is er niet één taal belangrijker dan de andere als een lingua franca.
Luistertaal is op die manier hét voorbeeld van succesvolle interculturele communicatie. Door het principe van luistertaal toe te passen wordt er gebruik gemaakt van de voordelen die mutual intelligible talen bieden. Door het inzetten van receptieve vaardigheden, kan er meertalig begrip gecreëerd worden.

 

Praktijkvoorbeelden

Binnen organisaties wordt luistertaal (soms onbewust) al vaker ingezet. Een voorbeeld hiervan is te vinden binnen de Euregio, een interregionaal samenwerkingsverband aan de Nederlands/ Duitse grens. Hier is afgesproken tijdens vergaderingen te communiceren via luistertaal. De Duitse medewerkers spreken Duits en hun Nederlandse collega’s spreken Nederlands (Taalschrift, 2010).
Luistertaal biedt ook mogelijkheden voor communicatie binnen instellingen op supranationaal niveau. Een voorbeeld hiervan is te vinden in de Europese Commissie. Het Directoraat-generaal voor Vertaling is een organisatie waar meertalige situaties aan de orde van de dag zijn. Hier wordt het meertaligheidsbeleid van de EU in de praktijk gebracht. In hun dagelijkse werkzaamheden – vertalingen verzorgen in alle officiële talen van de EU – zijn alle medewerkers binnen dit Directoraat-generaal zeer meertalig. Een actueel vraagstuk is dan ook hoe zij hun eigen meertaligheid optimaal in zouden kunnen zetten om het vertaalproces zo efficiënt mogelijk in te richten.

 

Door het toepassen van luistertaal zouden veel kosten bespaard kunnen worden.
Vanuit de Europese Commissie loopt momenteel een onderzoek naar de inzetbaarheid van luistertaal. Er is een systeem voorgesteld waarbij talen van dezelfde taalfamilies kunnen worden ingedeeld in clusters. Binnen een cluster zijn talen mutual intelligible en zijn dus minder vertalingen nodig (Europese Commissie, 2012a). Om dit scenario goed te laten werken is het wel nodig dat medewerkers van EU instituties trainingen krijgen in receptieve vaardigheden. Op deze manier wordt meertaligheid in de EU behouden (de Europese Commissie werkt immers niet in slechts drie talen, maar in alle officiële talen van de EU), wordt de interculturele dialoog bevorderd en tegelijkertijd de vertaalkosten teruggedrongen (Europese Commissie, 2012a).

 

Onderzoeksprojecten

Op basis van wat hierboven uiteengezet is, wordt luistertaal in de EU door beleidsmakers gezien als een ideaal instrument. Receptieve meertaligheid wordt dan ook als één van de beleids- en onderzoeksterreinen naar voren gebracht. Zo is er bijvoorbeeld REDINTER (Rede Europeia de Intercompreensao) ofwel The European Network of Intercomprehension in het leven geroepen. Binnen dit netwerk zijn er verschillende werkgroepen met specifieke taken en verantwoordelijkheden actief, allemaal met het doel de praktijk van luistertaal te ontwikkelen. Zij willen laten zien hoe luistertaal ook buiten het klaslokaal een belangrijke rol kan spelen en zij focussen op zowel luistertaal binnen taalfamilies als tussen taalfamilies. Projecten die hieruit zijn voortgekomen, zijn onder andere EuroCom, EU&I, IGLO en InterCom (http://www.redinter.eu/web/). De Universiteit Utrecht heeft in opdracht van de Nederlandse Taalunie tussen november 2018 en december 2019 onderzoek uitgevoerd naar het gebruik van Luistertaal in drie sectoren. De verschillende onderzoeksprojecten worden hieronder nader toegelicht.

 

Onderzoeksproject Universiteit Utrecht en Nederlandse Taalunie

De Universiteit Utrecht heeft in opdracht van de Nederlandse Taalunie onderzoek uitgevoerd naar het gebruik van Luistertaal in de praktijk. Doel van dit onderzoek was inzicht verkrijgen in goede praktijken van het gebruik van Luistertaal in drie maatschappelijke sectoren in Nederland en Vlaanderen, namelijk het onderwijs, de gezondheidszorg en de bouw.

 

Achtergrond onderzoek
De Taalunie wil het gebruik van Luistertaal stimuleren als een laagdrempelige manier om tot meertalige communicatie te komen, met name binnen de EU en in de grensregio’s. Voor de verdere beleidsontwikkeling was het noodzakelijk om meer concrete gegevens te hebben over het gebruik van Luistertaal in de praktijk. In diverse regio’s in Europa is al onderzoek gedaan naar Luistertaal, maar het was belangrijk om de gegevens bij elkaar te brengen en aan te vullen met good practices in verschillende sectoren.

 

De ervaring leert dat velen het principe van Luistertaal toepassen zonder te beseffen dat zij dat doen. In veel maatschappelijke organisaties wordt Luistertaal al gebruikt, bijvoorbeeld in vergaderingen, maar het is officieel niet bekend en staat ook nergens formeel op papier vastgelegd als onderdeel van taalbeleid. Daarom was nader onderzoek nodig om aanbevelingen te kunnen formuleren over hoe Luistertaal in de diverse domeinen kan worden toegepast. Deze inzichten leidden tot concrete methodieken en handvatten (zie 6.2 in de rapportage) en kunnen leiden tot een aanpassing van het taalbeleid.

 

Uitvoering onderzoek
De Universiteit Utrecht heeft in opdracht van de Nederlandse Taalunie onderzoek gedaan naar de omgang met meertaligheid en het gebruik van Luistertaal in de drie voornoemde sectoren. Hiervoor is een bureau-analyse uitgevoerd en zijn interviews afgenomen met sleutelfiguren en informanten uit het onderwijs, de gezondheidszorg en de bouw. Het onderzoek liep van november 2018 tot december 2019. De hoofdvraag van het veldonderzoek luidt: Hoe wordt er met meertaligheid omgegaan in verschillende maatschappelijke sectoren? En welke rol speelt Luistertaal hierin?

 

Op basis van de interviews en de bureauanalyse is een rapport opgesteld. Hierin zijn aanbevelingen opgenomen voor het gebruik van Luistertaal in de drie maatschappelijke sectoren. We hopen dat de resultaten uit het onderzoek bijdragen aan de ontwikkeling van het beleid van de Taalunie ten aanzien van Luistertaal en meertaligheid in het algemeen.

 

Het onderzoeksteam
De uitvoering van dit onderzoek lag in handen van Jan D. ten Thije (onderzoekscoördinator), Emmy Gulikers (onderzoeksassistent) en Karen Schoutsen (onderzoeksassistent), allen vanuit de Universiteit Utrecht. Vanuit de Taalunie was Mieke Smits betrokken bij het onderzoek.

 

De opbrengst van het onderzoek is hier te raadplegen: Het gebruik van Luistertaal in de praktijk
De opbrengst van het onderzoek is tevens gepubliceerd op www.taalunie.org.

 

Vervolgstappen voor Luistertaal
Wij vragen speciaal aandacht voor de handvatten voor Luistertaal (6.2) en het aanbevelingenhoofdstuk (6.3). Op basis van het onderzoek willen we namelijk vervolgstappen nemen om Luistertaal verder uit te rollen en het begrip bekender te maken, bijvoorbeeld door middel van een proefproject. Dit kan op allerlei terreinen van toepassing zijn, zoals: Luistertaal in medezeggenschap, in internationaal (hoger) onderwijs, in taalbeleid, in taalcursussen of trainingen, op werkplekken in Europese grensregio’s, enzovoort. Mocht u ideeën hebben over mogelijke samenwerkingsverbanden, partners of ingangen voor Luistertaal c.q. receptieve meertaligheid, dan horen wij dat graag. Gelieve hierover contact op te nemen met Emmy Gulikers: e.gulikers@uu.nl. Ook voor andere vragen of opmerkingen over het onderzoek kunt u naar dit adres mailen.

 

Meer algemene informatie: Uitnodiging tot deelname – Veldonderzoek naar luistertaal

 

EuroCom

Dit onderzoeksproject heeft als doel de talige en culturele diversiteit binnen Europa te bevorderen. Om dit te bereiken stelt men als uitgangspunt dat sprekers van dezelfde talenfamilies elkaar kunnen begrijpen: receptieve meertaligheid. Binnen dit project zijn er verschillende werkgroepen die zich met drie verschillende taalfamilies bezighouden: de Romaanse, Slavische en Germaanse taalfamilies. De projectgroep van de Romaanse taalfamilies (EuroComRom) heeft een lesmethode ontwikkeld om receptieve meertaligheid te promoten bij het lezen: the Seven Sieves. Deze lesmethode gaat uit van het idee dat een vreemde taal nooit helemaal onbekend terrein voor je is. Zo laat de methode zien hoeveel een leerder op basis van voorkennis kan begrijpen tijdens het lezen van een tekst in een vreemde taal (bijv. door internationaal bekende woorden en uitdrukkingen), en op die manier ook dat een vreemde taal voor een deel eigenlijk al bekend terrein is. Op die manier worden vaardigheden geactiveerd die de leerder al wel had, maar waar hij/zij zich niet bewust van was. EuroCom leert mensen slim te raden tijdens het lezen.

 

Meer informatie: http://www.eurocomcenter.com.

 

IGLO

IGLO (Intercomprehension in Germanic Languages Online) promoot cross-linguïstische luistertaal onder de Germaanse talen, gebaseerd op het Scandinavische model. Hiervoor zijn zeven talen geselecteerd: Engels, Duits, Nederlands, Noors, Zweeds, Deens en IJslands. De doelgroep hierbij zijn mensen die al een closely related taal spreken. Langs de door haar ontwikkelde weg wil IGLO op een snelle manier receptieve schriftelijke vaardigheden in de vreemde taal aan laten leren. Het eindproduct van dit project is een database met informatie over de verschillende talen: hoe zijn zij zo effectief mogelijk met elkaar in verband te brengen op het gebied van grammatica, vocabulaire, fonologie et cetera?

 

Meer informatie: http://www.hum.uit.no/a/svenonius/lingua/.

 

EU&I

Er is veel aandacht besteed aan de ontwikkeling van luistertaal onder sprekers binnen een taalfamilie. Zo kijken de eerdergenoemde projecten EuroCom, GALATEA en Galanet naar intercomprehension onder sprekers van Romaanse talen. EU&I (European Awareness and Intercomprehension) was het eerste project dat luistertaal tussen talen van verschillende taalfamilies promootte.

 

Ook dit project wil door het ontwikkelen van lesmateriaal de talige diversiteit in Europa promoten. Door middel van een interactieve (les)methode wil zij het interculturele bewustzijn bevorderen. Dit is overigens geen methode specifiek gericht op onderwijs, maar voor een algemeen publiek. De methode gaat uit van het aanleren van receptieve vaardigheden. Op de website kan een taalleerder een hotel betreden. In dit hotel worden 11 verschillende talen gesproken. Er worden verschillende taken aangeboden, zoals het boeken van een hotelkamer, het lezen van een weerbericht of het volgen van een televisieprogramma. Deze taken moeten worden uitgevoerd in een vreemde taal. Doel hierbij is om gebruik te maken van strategieën die ook toegepast worden in de eigen taal. Hierbij ontdekt de leerder dat hij door het toepassen van diezelfde strategieën eigenlijk veel meer begrijpt dan hij denkt. Naast het aanleren van deze talige vaardigheden, richt EU&I zich ook op het culturele aspect. Zo is er ook een taak waarbij leerders bepaalde situaties en mensen moeten beoordelen op basis van hun verwachtingen. Doel hiervan is om af te rekenen met stereotypen.

 

Meer informatie: http://www.eu-intercomprehension.eu.

 

InterCom

Het project InterCom ontwikkelt een methode die uitgaat van strategieën die gebaseerd zijn op de niet-talige aspecten van receptieve vaardigheden. Daarbij focussen zij op talen uit verschillende taalfamilies, namelijk Duits (Germaanse taal), Portugees (Romaanse taal), Bulgaars (Slavische taal) en Grieks. Ze bieden online interactieve activiteiten aan, waarbij de leerder bepaalde taken moet volbrengen zoals online winkelen of het boeken van een reis. Zij richten zich daarbij niet alleen op het verwerven van receptieve vaardigheden in een specifieke vreemde taal, maar ook op het ontwikkelen van algemene intercomprehension vaardigheden, en daarmee op het promoten van meertaligheid.

 

Meer informatie: http://www.intercomprehension.eu. 

Referenties:

  • EU&I (nd). European Awareness and Intercomprehension. Verkregen van http://www.eu-intercomprehension.eu/ op 07-11-2012.
  • EuroCom (2004). EuroCom Research Website. Verkregen van http://www.eurocomresearch.net op 16/10/2012.
  • EuroCom Center (2003). EuroCom Center – de portal to European multilingualness. Verkregen van http://www.eurocomcenter.com op 07-11-2012.
  • Europese Commissie (2005). Een nieuwe kaderstrategie voor meertaligheid. Mededeling van de Commissie aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s. Verkregen van http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ /LexUriServ.do?uri=COM:2005:0596:FIN:NL:PDF op 16-10-2012.
  • Europese Commissie (2012). Studies on translation and multilingualism. Intercomprehension. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
  • Intercomprehension in Germanic Languages Online (nd). Verkregen van http://www.hum.uit.no/a/svenonius/lingua/ op 07-11-2012.
  • Projectgroep Luistertaal (2012). Gebruik luistertaal en mensen begrijpen je. Taalschrift. Tijdschrift over taal en beleid, 90. Verkregen van http://taalschrift.org/editie /90/gebruik-luistertaal-en-mensen-begrijpen-je op 16-11-2012.
  • REDINTER: Rede Europeia Intercompreensão (2009). Projects and Resources. Verkregen van http://www.redinter.eu/web/ op 07-11-2012.
Geactualiseerd op 29 januari 2020.